Zamek w Olsztynie – historia
Nazwa Olsztyn pochodzi od formy Holsztyn, która to została zapożyczona z języka niemieckiego. Wcześniej mogła brzmieć także jako Holstein, czy też Hohlenstein, co łączone jest z miejscem, z którego pochodzili założyciele wsi. Znana jest także inna etymologia, która mówi, że nazwa ta pochodzi od niemieckich słów hohl (pusto), lub Höhle (pieczara) oraz Stein (kamień). Co wolnym tłumaczeniu oznaczać może pusty kamień, pieczarę.
Pierwsza wzmianka o zamku w Olsztynie pochodzi już z 1306 r., a zawarta została w aktach procesu krakowskiego biskupa Jana Muskaty. Prawdopodobnie wieś ta nosiła nazwę Przymiłowice, a w latach 30. lub 40. XIV wieku została ona zmieniona na Olsztyn. Najstarszy zachowany zapis na temat twierdzy królewskiej pochodzi z roku 1349 i wymienia pierwszego znanego nam zarządcę Zdziśko burgrabię de Olsten. Głównym zadaniem twierdzy była ochrona południowo-zachodniej części Państwa Polskiego przed najazdem ze strony Śląska i Czech. Oprócz funkcji potężnej strażnicy granicznej zamek służył też jako więzienie dla szlachty – to w jego lochach skonał właściciel Koźmina, wojewoda poznański Maciej Borkowic.
W 1370 r. król Ludwik Węgierski przekazał Olsztyn z ziemią wieluńską w lenno swemu kuzynowi, księciu opolskiemu Władysławowi Opolczykowi za popieranie swych planów dynastycznych. W 1391 r. Władysław Jagiełło po tygodniowym oblężeniu zdobył zamek i przywrócił go Koronie. W 1406 r. podgrodowa osada nazywana wówczas Olsztynkiem została siedzibą starostwa. W 1488 r. Kazimierz IV Jagiellończyk nadał jej prawa miejskie. W XV wieku powstał tzw. dolny zamek, który prawdopodobnie był rozbudowywany w kolejnym stuleciu. W tym samym wieku zamek odegrał znaczącą rolę przy odpieraniu napadów ze strony książąt śląskich. Został wtedy także rozbudowany, potem był kilkakrotnie przebudowywany z powodu kruszenia się murów wskutek osuwania się skał. W 1552 r. Olsztyn zyskał przywilej na targi i jarmarki. Podczas oblężenia zamek został mocno uszkodzony, a jego budową z kierował kolejny starosta, Joachim Ocieski. Po jego śmierci zamek popadł w ruinę, gdyż sprawujący swoje obowiązki od 1613 r. starosta Mikołaj Wolski nie dość dobrze dbał o zamek, koncentrując się na utrzymaniu rezydencji w Krzepicach. Już w czasie lustracji z 1631 roku obiekt był mocno zniszczony. W czasie potopu Szwedzi zrujnowali zamek i spalili miasto, gdy część sił idących na Częstochowę zaatakowała w październiku 1655 roku zamek w Olsztynie, który po krótkim oblężeniu zamek został zdobyty i zrujnowany. Po zakończeniu wojny zamek był ruiną niezdatną do użytkowania, a wobec rozwoju artylerii zamki starego typu straciły wartości obronne. Królewski fortyfikator Krzysztof Mieroszewski prowadził w tym czasie prace w zamku, ale ich efekt był niewielki i ostatecznie zaniechano odbudowy zamku ze względu na wysokie koszty tego przedsięwzięcia. Podczas budowy w latach 1722-1726 kościoła parafialnego rozebrano duże fragmenty dolnych partii zamku. Do końca tego stulecia przetrwało starostwo olsztyńskie.
Do dziś z zamku zachowały się mury części mieszkalnej, wieże: cylindryczna (stołp) i kwadratowa (Starościańska), fragmenty murów budynków gospodarczych, częściowo także piwnice oraz odkryte w czasie badań archeologicznych fundamenty kuźnicy i ślady dymarek. W latach 1992–1993 oraz 1995–1998 odbywał się tu międzynarodowy pokaz pirotechniki i laserów. Po zawaleniu się fragmentu muru zamkowego konserwator zabytków zakazał tego typu imprez. Ruiny zamku udostępnione są do zwiedzania. W toku badań archeologicznych przebadano w 2015 roku teren zamku dolnego, którego dokładne rozplanowanie nie było wcześniej znane, udało się m.in. opisać położenie trzech filarów mostu prowadzącego od wieży bramnej do górnej części zamku oraz położenie samej wieży bramnej. Cztery lata później w służącej jako spiżarnia jaskini położonej na terenie zamku dolnego odkryto kilkaset krzemiennych narzędzi wykonanych przez neandertalczyków, a w kolejnym roku opisano nieznaną jaskinię oraz złożony system tuneli i szczelin.
